Dwór, Oficyna, Kaplica, Kapliczka, Domek

Obszerny, parterowy dwór w Udryczach wzniesiony został na planie wydłużonego prostokąta, usytuowanego na osi wschód-zachód. Na osi elewacji południowej znajduje się ozdobny arkadowy portyk, kryjący główne wejście; przed nim zachowały się ślady owalnego gazonu wraz z podjazdem. Na osi elewacji północnej umieszczono wydatny ryzalit, w którym znajdują się drzwi ogrodowe; za nimi zachowały się pozostałości tarasu i dwutraktowych schodów prowadzących do parku.

Niestety, do naszych czasów nie dotrwały prawie żadne informacje dotyczące najdawniejszej historii udryckiej rezydencji. Dzisiejszy dwór wzniesiony został najprawdopodobniej w miejscu starszej rezydencji rodu Udryckich, o której zapisy spadkowe z 1724 r. mówią „curia antiqua” (stary gmach), i która musiała więc pochodzić co najmniej z XVII wieku. Geografia Kuropatnickiego z 1786 r. mówi o istnieniu w Udryczach pałacyku – słowa te odnoszą się zapewne już do istniejącej dziś budowli., Klasycystyczna przebudowa miała miejsce najprawdopodobniej w II połowie XVIII w., bądź jeszcze za życia ostatniego z rodu Udryckich, Karola, bądź już w okresie gdy właścicielami majątku była rodzina Deboli (do 1786 r.).
XVIII-wieczna przebudowa miała decydujący wpływ na dzisiejszy wygląd całego założenia. Nowy dwór posadowiono tak, by wykorzystać dwie wcześniejsze, barokowe oficyny, znajdujące się po obu stronach dziedzińca przytykającego do budynku od strony południowej (do dziś zachowała się tylko oficyna wschodnia, oficyna zachodnia została rozebrana w latach 70-tych XX w.). Dzięki temu udrycki dwór zachował cechy rezydencji usytuowanej „entre court et jardin” – między dziedzińcem a ogrodem.

W XVIII w. dwór wyglądał jednak inaczej niż dziś – w centralnej części budynku, nad portykiem, znajdowało się wówczas kilka pomieszczeń, opisanych w dokumencie z 1836 r., pochodzącym z Hipoteki dóbr Udrycze (zbioru dokumentów przechowywanego w Archiwum Państwowym w Zamościu). Piętro to spłonęło w pożarze, jaki miał miejsce w 1864 roku II połowie XIX w. (najstarsi mieszkańcy Udrycz pamiętają jeszcze opowieści swoich dziadków, dotyczące tego wydarzenia). W tym czasie dobra udryckie były własnością rodziny Zawadzkich, którzy odremontowali dwór po pożarze, nadając jego elewacjom modny wówczas, eklektyczny charakter, nie odbudowali jednak drugiej kondygnacji budynku.

To, co odróżnia dwór w Udryczach od wielu innych rezydencji ziemiańskich w Polsce to fakt, że przez blisko 250 lat jego kształt architektoniczny nie uległ poważniejszym zmianom. Ocalała bryła budynku, zachował się też typowy dla architektury XVIII w. amfiladowy układ wnętrz, z centralną sienią prowadzącą do największej, reprezentacyjnej Sali. We wnętrzu przetrwała XIX-wieczna stolarka.

Do 1927 r. dobra udryckie pozostawały w rękach prywatnych, później zostały sprzedane gminie Stary Zamość, która we dworze umieściła szkołę. Od 2007 zespół jest ponownie własnością prywatną i przeprowadzono jego rewitalizację.
Remont dworu, zaplanowany na kilka lat, rozpoczęto w2010 roku. Mimo , że w tamtym okresie nadal działała szkoła podstawowa, w budynku wykonano zaplanowany etap remontu. Odtworzono 2 kominy, które w II połowie XX wieku zostały zdemontowane, wzmocniono więźbę oraz wykonano nowe pokrycie dachu wraz z obróbkami blacharskimi. Remont dachu został częściowo dofinansowany z funduszy Wojewódzkiego Konserwatora Lubelskiego.
Przeprowadzono również nieodzowne prace remontowe i konserwatorskie przy ozdobnych elementach górnej części elewacji obiektu. Rozpoczęto możliwe do wykonania aktualnie prace porządkowe wewnątrz budynku, na poddaszu oraz 2 pokojach na parterze.

W 2011 roku przeprowadzono remont tarasu i schodów od strony elewacji ogrodowej. Zdemontowano i zabezpieczono wszystkie stare, nadające sie do wykorzystania elementy kamienne, wykonano nową konstrukcję płyty tarasowej i schodów oraz częściowo obłożono je materiałem odzyskanym ze starego kamienia; prace kamieniarskie przy użyciu odrestaurowanego kamienia zakończono w roku następnym. Równolegle prowadzone były prace wewnątrz budynku – przeprowadzono remont drewnianego stropu – zarówno te prace jak i przy restauaracji tarasu i schodów zostały częściowo dofinansowane z funduszy Wojewódzkiego Konserwatora Lubelskiego. Odrestaurowano również znaczną część elewacji ogrodowej,ryzalit wraz z sąsiadującymi narożnikami oraz wykonano izolację fundamentów na tym odcinku. Rozpoczęto prace przy skuwaniu starych, zawilgoconych tynków, które kontynuowano w 2012 roku. W 2012 również wykonano izolację pozostałej części fundamentów budynku od strony ogrodu oraz ukształtowanie terenu dawnego dworskiego ogrodu tarasowego i ogrodu włoskiego. Przeprowadzono prace remontowe przy naprawie uszkodzonych murów zabytku, wraz z odtworzeniem większej częsci ozdobnych elementów architektonicznych. Sfinansowane były przy pomocy WKZ.

Oficyna wschodnia wzniesiona została w XVII w. w stylu barokowym. Jest to niewielki, prostokątny budynek kryty wysokim czterospadowym dachem, o ozdobnej fasadzie. We wnętrzu, w pomieszczeniach bocznych, zachowały się oryginalne sklepienia krzyżowe.

Oficyna jest jedną z najstarszych budowli kompleksu i pochodzi jeszcze z czasów, gdy majątek był własnością Udryckich. Z wypisu urzędowego z roku 1836 wynika, że w budynku znajdowała się kuchnia dworska (umieszczenie kuchni poza głównym budynkiem mieszkalnym było w tym czasie rozwiązaniem typowym – zapobiegało ono przedostawaniu się do pomieszczeń dworu nieprzyjemnych woni). W budynku znajdowały się dawniej także urządzenia do warzenia piwa, po których do 1836 r. pozostał jeszcze „kocioł duży miedziany kwadratowy do grzania wody”.

Budynek oficyny był użytkowany do lat 60-tych XX w. (po wojnie mieszkał tam woźny szkolny). Przez lata nie przeprowadzano żadnych remontów. Na początku lat 70-tych budynek opuścili ostatni mieszkańcy, ponieważ przebywanie w nim stanowiło zagrożenie dla życia. Przez ponad 30 lat cenny zabytkowy budynek służył jako skład. Po odkupieniu zespołu w 2007 r. przystąpiono do prac remontowych i adaptacyjnych. W latach 2008-2009 przeprowadzono kapitalny remont obiektu, a wiosną 2010 roku oddano budynek do użytku. W Oficynie są obecnie trzy apartamenty gościnne dla turystów.
W 2007 roku w chwili przejścia obiektu w ręce prywatne, oficyna była w katastrofalnym stanie technicznym. Z dziurawego dachu wyrastały drzewa, konstrukcja dachu zapadała się, nie było rynien, nie było praktycznie tynków zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, stolarki okiennej i drzwi, nie mówiąc o instalacjach. Ekspertyza wykazała spękania konstrukcyjne ścian, zawilgocenie, korozję biologiczną i chemiczną murów. Ze względu na ryzyko zawalenia budynek dawnej oficyny pałacowej wymagał podjęcia jak najszybciej prac remontowych. To, że zabytek jeszcze stał, to chyba dzięki temu, że jego mury osiągają grubość 94 cm. W roku 2007 właściciele zlecili przygotowanie dokumentacji niezbędnej do rozpoczęcia robót. Po uzgodnieniach z Urzędem Konserwatora wiosną 2008 ruszyły prace pełną parą. Wykonano remont murów, fundamentów i dachu, w 2009 roku zaś wszystkie instalacje, izolację przeciwwilgociową, wstawiono okna i drzwi, położono tynki oraz przeprowadzono część prac wykończeniowych. Na poczatku 2010 roku zakończono prace wewnętrzne i oddano budynek do użytkowania; zagospodarowano też teren wokół zabytku.

Część kosztów remontu sfinansowana została ze środków Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
W dalszej części zapraszamy na prezentację przebiegu prac remontowych przy obiekcie.

Naprzeciw dworu znajduje się barokowa kaplica. Jest to budynek na planie prostokąta, kryty dachem dwuspadowym, z kruchtą. Pod kaplica znajdują się rozległe, dwupoziomowe podziemia, wybiegające daleko poza zarys murów budynku.

Kaplica została prawdopodobnie wybudowana na przełomie XVI i XVII w., w okresie, gdy ówcześni właściciele Udrycz, przeszli na arianizm. W tym czasie budowla służyła jako zbór dla lokalnej społeczności ariańskiej. Po powrocie Udryckich na łono kościoła katolickiego pełniła funkcje kaplicy dworskiej.

W latach 1957-1958 kaplica została wyremontowana i przebudowana: zmieniono wówczas fasadę, zamurowując dwa boczne wejścia i powiększając drzwi na osi budynku; zlikwidowano też wejście do podziemi i dodano wieżyczkę na dachu. Nadano jej wówczas wezwanie św. Antoniego Padewskiego. Odtąd pełniła ona funkcję kaplicy dla mieszkańców Udrycz, a od 1977 roku kościoła parafialnego. Udryczanie z sentymentem mówią o kaplicy, wspominając śluby, chrzty i komunie, które odbywały się tam przez lata. Być może kiedyś kaplica ponownie stanie się miejscem zawierania ślubów. W 1988 r. parafię przeniesiono do nowo wybudowanego kościoła znajdującego się tuż poza wschodnią granicą parku, a kaplica zaczęła powoli niszczeć.

Być może natrafimy na ślady tajnego przejścia, które według miejscowej legendy łączyło kaplicę z kapliczką św. Jana Nepomucena na wzgórzu poza parkiem? Przejście takie miałoby służyć jako droga ewentualnej ucieczki dla udryckich arian.
W 2015 roku miała miejsce gruntowna renowacja kaplicy. To przywróciło jej pierwotny ariański styl. Najpierw odkopano i wyremontowano piwnice. Przywrócono oryginalne boczne klatki schodowe, a wejście do piwnic umieszczono od frontu budynku. Ze względu na przywrócone podwyższone dojście, konieczne było wybudowanie wysokiej, na razie drewnianej, klatki schodowej od wewnątrz. Należy zwrócić uwagę, że podłoga kaplicy jest znacznie głębsza niż otaczający ją poziom gruntu. Spowodowane jest to wysokim wiekiem budynku i erozją gleb położonych wyżej na wzgórzu.
Teraz, kiedy kaplica jest już wykończona i wyposażona w elektryczność, może być wykorzystywana do organizacji małych imprez, takich jak koncerty, kolacje, itp. Dla piwnic budynku nie znaleziono jeszcze zastosowania.

Ruiny kapliczki św. Jana Nepomucena znajdują się na południowy wschód od parku, na wierzchołku łagodnego wzgórza. Do dziś przetrwały tylko dwie ściany, zwieńczone ozdobnymi szczytami: w jednej z nich znajduje się nisza, w której, na postumencie, stała figura św. Jana Nepomucena, która odnowiona, dziś stoi na ganku dworu i czeka na renowację kapliczki .

Kapliczka pochodzi prawdopodobnie z końca XVIII w. i stoi na terenie, który należał niegdyś do majątku Udrycze – jej fundatorami byli zapewne ówcześni właściciele dóbr udryckich. Być może wzniesiono ją w tym samym w czasie, co istniejący dziś dwór. Kapliczkę usytuowano przy gościńcu prowadzącym do Zamościa, a więc przy dawnej drodze głównej.

Dziś, w związku z powstaniem nowego traktu komunikacyjnego, kapliczka straciła na znaczeniu i, opuszczona, stoi wśród pól. Malownicze ruiny są celem spacerów mieszkańców Udrycz i odwiedzających majątek gości.

Na wschód od dworu, blisko granicy parku, znajduje się niewielki budynek będący w XIX w. domem administratora majątku. Zbudowany na planie prostokąta, kryty jest dachem dwuspadowym. Pod nim znajdują się sklepione piwnice.

Domek pojawia się po raz pierwszy w dokumencie z 1854 r.: czytamy w nim, że na tyłach oficyny wschodniej rozciągał się sad, w którym znajdował się dom administratora. Zarówno znajdujące się pod budynkiem podziemia, jak i wyjątkowo grube ściany budowli sugerują jednak, że może ona pochodzić z czasów wcześniejszych niż XIX w. – może z tej samej epoki, co kaplica i oficyna, a może z jeszcze dawniejszej.

Wiemy, że domek powstał z przebudowy murowanej altany ogrodowej, o której mowa jest w wypisie urzędowym z 1836 r.(niestety, nie sposób określić, z jakiego czasu altana ta pochodziła). Była to budowla murowana, o trzech okratowanych oknach, z piwnicą „o dwóch komorach sklepionych”. Opis ten dokładnie pasuje do podziemi domku. Murowane altany często wznoszono w ogrodach już od czasów renesansu, bardzo rzadko jednak budowano pod nimi piwnice. Ich obecność pozwala sądzić, że altana wzniesiona została na fundamentach innej, jeszcze starszej budowli. Być może to właśnie tu znajdowała się pierwotna siedziba Udryckich, wymieniana jako „curia antiqua” (stary gmach) w zapisach spadkowych z 1724 roku?

Istniejący dziś dom nie jest prawdopodobnie tym samym, o którym wspomina opis z 1854 r. Rodzaj użytych materiałów i zachowana w dużej części stolarka wskazują, że powstał on w czasie remontu przeprowadzanego w Udryczach przez Zawadzkich w latach 80-tych XIX w.
Po II wojnie światowej w domku mieszkali dyrektorzy szkoły i nauczyciele. Budynek przystosowano do zamieszkania dla dwóch rodzin. Użytkowany przez lata bez przeprowadzania gruntownych remontów niszczał z roku na rok. W końcu został opuszczony ze względu na zły stan techniczny.
W czasie kapitalnego remontu przeprowadzonego w 2007 r. usunięto ślady XX-wiecznej przebudowy, przywracając, m.in., amfiladowy układ pomieszczeń.

Domek jest jedynym budynkiem znajdującym się na terenie zespołu dworskiego, który nie jest wpisany do rejestru zabytków i pierwszym, który nowi właściciele wyremontowali i oddali do użytku.
Przede wszystkim zlikwidowano szpecącą domek przybudówkę , nadając mu pierwotny regularny kształt.
Remont rozpoczęto po przejęciu nieruchomości w lipcu 2007 roku i zakończono wiosną 2008 roku.
Wymieniono pokrycie dachu, osuszono budynek, wykonano nowe instalacje, wymieniono okna i gruntownie odnowiono wnętrza. Teren wokół domku zagospodarowano, a w otaczającym go starym sadzie dosadzono młode drzewka owocowe.

Zabudowania dworskie, rozlokowane na stoku wzgórza, otacza zabytkowy park w stylu angielskim, liczący ponad 300 drzew. Najważniejszym gatunkiem w udryckim parku jest jesion wyniosły , ale są tu też lipy, kasztanowce, klony, graby i wiązy, w tym także kilka pięknych wiązów górskich. Najwyższe z egzemplarzy jesionów wyniosłych osiągają wysokość 35 metrów, obwód pnia kilku okazów drzew przekracza 4 metry.
Granice parku od południa i wschodu wytyczają stosunkowo dobrze zachowane szpalery drzew. W parku wyróżniają się dwie aleje: jesionowa od południa (była to główna droga wiodąca do dworu, która łączyła się z gościńcem prowadzącym do Zamościa) i lipowa od północy. Za kaplicą znajduje się półkolisty szpaler kasztanowców. Wokół kaplicy rosną drzewa o znaczeniu pomnikowym – klon zwyczajny , jesiony wyniosłe i lipy. Po północnej stronie dworu widoczne są pozostałości ogrodu tarasowego. W północnej części parku znajduje się niewielki, malowniczy zbiornik wodny, zasilany naturalnymi źródłami.

Początki parku w Udryczach sięgają prawdopodobnie końca XVII w., o czym świadczą pozostałości barokowego, tarasowego ogrodu po północnej stronie dworu. O dzisiejszym kształcie założenia zadecydowały prace przeprowadzone w II połowie XVIII w. i na początku wieku XIX. Najstarsze zachowane egzemplarze drzew, znajdujące się w pobliżu dworu i przy kanale pochodzą z XVIII w., jednak większość rosnących dziś w parku drzew to nasadzenia późniejsze, z I lub II ćwierci XIX w., a więc z czasów, gdy Udrycze były własnością Kickich. Ich arystokratyczne pochodzenie i związki towarzyskie z pierwszymi dworami w kraju i zagranicą pozwalają tu upatrywać wzorowania się na słynnych romantycznych parkach, w „guście angielskim”.

Opis z 1836 r. mówi, że za pałacem rozciągał się ogród włoski „mieszczący w sobie drzewa dzikie różne”, aleje, sad, dwie sadzawki i kanał oraz kwatery z warzywami. Blisko północnej granicy parku zachowało się zadrzewione podmokłe obniżenie terenu, nazwane w opisach z 1836 i 1854 roku „ kanałem”, a będące rodzajem tzw. dzikiej promenady typowej dla kompozycji parkowych okresu romantyzmu. Na kanale tym istniał według opisu z 1854 roku most, po którym przechodziło się do ogrodu warzywnego z inspektami.

Już w 1930 r. park w Udryczach został uznany za pomnik przyrody i odnotowany w Rejestrze ogrodów zabytkowych przez Gerarda Ciołka. Po II wojnie światowej park został poważnie zaniedbany – od wiosny 2008 prowadzone są jednak intensywne prace, dzięki którym odzyskuje on dawny urok i charakter. To właśnie wspaniale zachowany starodrzew w dużej mierze decyduje o unikatowym charakterze udryckiego zespołu i sprawia, że należy on do najcenniejszych zabytków Roztocza.

Jednym z najpiękniejszych fragmentów parku jest dawna aleja wjazdowa, która łączyła dwór z gościńcem prowadzącym do Zamościa. Prowadziła ona do półkolistego podjazdu przed dworem, częściowo zachowanego . Wysadzona jest jesionami wyniosłymi i lipami drobnolistnymi, w sumie składa się na nią 30 drzew i mierzy około 200 metrów.

Dziś aleja utraciła już funkcję drogi dojazdowej – po II wojnie światowej wybudowano drogę łączącą Udrycze z szosą Lublin-Zamość, która poprowadzona została na północ od dzisiejszych granic parku. Dawny gościniec zamojski stracił znaczenie i przekształcił się stopniowo w zwyczajną drogę polną.

To właśnie z powodu tej zmiany dziś główny wjazd na teren zespołu znajduje się od strony wschodniej, a nie, jak pierwotnie, od południowej – na teren zespołu wjeżdżamy dziś „z boku”, przez teren dawnych dworskich ogrodów użytkowych, a nie od frontu. Dzięki naszym staraniom fragment dawnego gościńca zamojskiego został już jednak utwardzony; mamy nadzieję, że w niedalekiej przyszłości główny dojazd do dworu ponownie prowadzić będzie historyczną aleją jesionową.

Nowi właściciele nieruchomości zastali w lipcu 2007 roku stary, o powierzchni ponad 2ha – park w stanie poważnego zaniedbania. Aleje, szpalery graniczne, szpalery wewnątrz XVIII – wiecznego założenia, oczko tzw. kanał były zarośnięte samosiejkami i miejscami mało czytelne. Do tego stanu rzeczy dołożyły się jeszcze skutki katastrofalnej wichury w nocy z 20 na 21 lipca 2007 roku. Park po tornadzie przedstawiał sobą jedno wielkie pobojowisko, powalone drzewa z korzeniami, przełamane na pół, setki leżących lub wiszących na drzewach oberwanych konarów i gałęzi. Ponad 30 drzew zostało całkowicie zniszczonych, w tym szczególnie piękne, strzeliste 2 jesiony.
Pierwsze prace w parku polegały na usunięciu skutków tornada i trwały do końca roku. Równocześnie oczyszczono z samosiejek starą aleję dojazdową do dworu i częściowo wyrównano.

Od wiosny 2008 roku podjęto systematyczne prace porządkowe w centralnej części parku wokół kanału po stronie południowej oraz poczyniono pierwsze kroki w celu oczyszczenia oczka wodnego zasilanego z własnych źródeł. Koparka linowa w ciągu kilku dni pogłębiła zbiornik wody i poszerzyła go przez wydobycie mas mułu, które nazbierały się przez ponad 200 lat. Minikoparka wyciągnęła z korzeniami kilkadziesiąt krzewów czarnego bzu, które obrastały starodrzew. Odsłonięto również dobrze zachowaną aleję lipową wschodnią biegnącą od oficyny w kierunku kanału.
W 2009 roku kontynuowano prace porządkowe wokół wody, poszerzając teren działań o stronę północną. Teren również oczyszczono z dzikich krzewów. Pogłębiono i poszerzono zbiornik wodny od strony południowej usytuowanej na stromej skarpie i poprawiono linie brzegową przy półwyspie. Wytyczono również od tej strony alejkę biegnącą nad wodą i poprowadzono ją dalej zabytkową aleją lipową. Alejkę i skarpę obsadzono licznymi roślinami. Rozpoczęto także prace porządkowe w zachodniej części parku za dawnym ogrodem dworskim, odsłonięto szczątkowo zachowaną aleję lipową zachodnią , oczyszczono szpalery kasztanowców za kaplicą i w sąsiedztwie domku.

W 2010 roku wykonano alejkę po przeciwnej stronie kanału co umożliwia spacer naokoło oczka. Dodatkowo wytyczono alejkę prowadzącą wzdłuż granic parku od zachodu i północy. Dosadzono wiele krzewów i drzew, głównie iglastych, których brakowało w zastanym drzewostanie. Pogłębiono i poszerzono ostatni odcinek oczka wodnego usytuowany za groblą oraz uporządkowano część parku na długosci tego odcinka. Tym samym zakończono podstawowy etap prac rewitalizacyjnych parku udryckiego załozonego wokół naturalnego zbiornika wodnego.
Już widać, ze jest duża szansa na to, by przywrócić dawną świetność założenia parkowego, nawet za kilka lat.